ذاکر: رازی پاسدار علم پزشکی ایران است - آشنایی با استانبول

به گزارش آشنایی با استانبول کتاب رِسالةٌ فی اوجاع المَفاصِلِ وَ علاجِهِا به تصحیح محمد ابراهیم ذاکر و غلامرضا جمشید نژاداول از سوی موسسه پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد. این اثر متعلق به یکی از مشهورترین پزشکان ایرانی یعنی زکریایی رازی است.

محمد ابراهیم ذاکر در گفت وگو با خبرنگار ایبنا درباره این کتاب معتقد است؛ رازی در میان پزشکان دنیا، ششمین اندیشمندی است که درباره فیزیولوژی، آسیب شناسی و بیماری بندگاه (مفصل) کتابی جداگانه نوشته است. پیش از او بقراط و روفس در این زمینه کتابی داشته اند.

توضیح این گفت وگو را در ادامه می خوانید.

با توجه به اینکه کار تصحیح، پژوهش، مقدمه نویسی و ترجمه کتاب رساله فی اوجاع المفاصل و علاجها نوشته رازی به خاتمه رسیده و در ویترین کتاب فروشی ها قرارگرفته است، ابتدا کمی درباره ماهیت این اثر توضیحاتی را بیان کنید؟

رساله فی اوجاع المفاصل و علاجها اثری بسیار ارزشمند از رازی است که پیش از سپردن کتاب مشترکمان با همراهی دکتر جمشید نژاد اول با عنوان مجمع النفایس و حجلة العرایس به چاپخانه مجلس شورا، برآن شدیم تا این رساله را هم تصحیح کنیم. گمان دارم سال 1392 بود که دکتر ایرانی، مدیرعامل موسسه پژوهشی میراث مکتوب رساله الحاصل فی علاج المفاصل را برای تصحیح چاپ در دسترس من گذاشت، در حقیقت این کتاب ترجمه نویسنده ای ناشناس در دوره اتابکان فارس است، پس از انجام کارهای مقدماتی و پیوستن دکتر جمشیدنژاد اول برای ادامه کار، برآن شدیم بر روی اصل این رساله از رازی، مجموعه ای کامل و یک جا از این دانشمند را تصحیح کنیم و شادمانیم پس از دو سال به چاپ رسید.

با توجه به تاثیرپذیری رازی از دیگر دانشمندان، محورهای اصلی کتاب المفاصل شامل چه موضوعاتی است؟

رازی در باب نخست این اثر به چگونگی پیدایش درد بندگاه (مفصل) می پردازد. او بر این باور است که رجحان های گوارش (ترشحات گوارشی) دلیل اصلی پیدایش این دردها است. این دانشمند در باب دوم به آنالیز سیستم گوارشی و سیستم رجحان سازی تن پرداخته است. علاوه بر آن در باب سوم به تقسیم بندی درد بندگاه (مفاصل) توجه دارد و آن را برپایه خلط های جمع شده درون بندگاه (مفاصل)، به ترتیب بلغمی، خام، خونی، صفرایی و سودایی بخش بندی می نماید.

همچنین باب چهارم درباره درمان کلی و فراگیر درد بندگاه است که بر دو پایه پایدار است؛ یکی کشاندن ماده بیماری زا به سوی دیگر اندام مورد نظر؛ دومی جلوگیری از ریخته شدن ماده به اندام است. او به گستردگی درباره کاربرد شیوه خونگیری (فصد) سخن می گوید اینکه که از چه رگ هایی و در چه زمان هایی و به چه اندازه خونگیری جهت درمان و پیشگیری انجام بگیرد.

او در باب پنجم و ششم درد سیاتیک را به زیبایی بازمی گوید و گونه های آن را به گستردگی بیان می نماید. همچنین چهارده داروی ترکیبی روان ساز را برای درمان درد مفاصل از گرمی و پانزده داروی ترکیبی روان ساز بلغم و خام و نسخه ترکیبی پنج داروی روان ساز سودا را معرفی می نماید.

وی در کتابش راه های جلوگیری از درگیرشدن به نقرس را آنالیز می نماید و چاره سازی آن را با داشتن برنامه خوراکی و آشامیدنی خوب و درست بازمی گوید. لارم به ذکر است، گرمابه درمانی آخرین گزارش رازی از درمان نقرس است. رازی به زیبایی بابی برای چگونگی جلوگیری از پیشرفت بیماری نقرس در همان شروع کتاب بیان می نماید و در خاتمه چگونه برگشت ناپذیرکردن بیماری نقرس را به گستردگی بازمی گوید.

گفتنی است، کتاب دارای پنج نمایه و ایندکس است. آن ها پنجره هایی برای دسترسی بهتر به مطالب کتاب هستند.

با توجه به اینکه زکریای رازی جزو دانشمندان شناخته شده است، آیا در این اثر در قالب مقدمه توضیحاتی درباره زندگینامه و دیگر کتاب های این دانشمند آورده اید؟

گفتنی است، رازی در ری چشم به دنیا گگردد. دیدگاه تاریخ نگاران درباره زایش و مرگ او بسیار گوناگون است. بنا به کتاب های زندگی علمای مشهور، لاروس عظیم و فرهنگ تاریخ و جغرافیا، زایش او را سال 240 هجری قمری دانسته اند و قاموس الاعلام ترکی، سال 249 را زمان فوت این دانشمند می داند. رازی پیش از به دست دریافت زمام کارهای بیمارستان عضدی مسئولیت بیمارستان ری را بر دوش داشت. بسیاری از تاریخ نویسان درباره وی گفته اند؛ رازی از نوجوانی نواختن عود را دوست داشته است و پس از آن بوده که دل بر فراگیری پزشکی و فلسفه گذاشته تا در این دو دانش، به فرزانگی گذشتگان دست یافته است.

رازی اندیشمندی آزمون گرا و نقادی بی پروا در همه مباحث علمی بود. وی نه تنها بسنده به نقل دیدگاه های آموزگاران کهن خود نمی کرد؛ بلکه سخن آنان را با ژرف اندیشی و خردمندی به نقد می کشید و نظریات فلسفی و پزشکی خود را در کنار آن ها یادآوری می کرد. صدها نمونه از نقد پزشکی او را می توان در کتاب الحاوی فی الطب ردیابی کرد و افزون برآن، بیش از چهل کتاب و رساله در نقد همگان در زمینه های گوناگون، پزشکی، شیمی، داروسازی، علوم طبیعی، فلسفه، حکمت، الهیات، ریاضیات، اخترشناسی دارد.

گفتنی است، رازی نام 115 پزشک و فرزانه و نام 286 کتاب را در دانشنامه الحاوی آورده است. ازاین رو، می توان او را پاس دار دانش پزشکی ایرانی، یونانی، مصری و هندی دانست که امانت دارانه آن ها را در نوشته های خود، به ویژه کتاب الحاوی گردآورد و نگاه دار آن ها تا روزگار ما شد. گفتنی است رازی درمان گر سنجش گراست. هماره روش های سنجشی و آزمون گرایانه در دستور کاریش قراردارد. نمونه هایی بسیار در نوشته های خود دارد که بیماران در دو گروه مورد و شاهد قرار می دهد و با درمان گروه مورد، نتیج آن ها را با گروه شاهد می سنجد.

یکی از ویژگی های دیگر رازی پارسی زبان، دانش واژه سازی او در ادبیات عرب است. او واژۀ وارداتی نقرس به زبان تازی را، ریشه ای برای واژه های گوناگون دیگر، مانند نقرس، منقرسون، منقرس و ینقرس می نماید.

با توجه به اهمیت و تاثیرگزاری رازی در دانش پزشکی مهمترین آثار وی شامل کدام کتاب ها می گردد؟

کتاب الحاوی فی الطب؛ ارزشمندترین و عظیمترین کتاب پزشکی است که نوعی دایره المعارف عظیم پزشکی و دربرگیرنده دانش پزشکی دنیا از ایران، یونان، هند و مصر است. هیچ گاه برای رازی فرصتی پیش نیامد که سیاهه کتاب خود را به سامان رساند و به شکل کتاب های آن روزگار درآورد. این کتاب هم پس از درگذشت او با یاری گروهی از شاگردانش انجام گرفت. اکنون الحاوی بیست و پنج جلد است که رسالت برگردان کامل آن در 23 مجلد توسط خودم به انجام رسید که در زمستان سال 1395 در کتابخانه ملی و توسط دکتر علی اکبر ولایتی و دکتر سورنا ستاری رونمایی شد. از دیگر آثار وی کتاب ارزشمند فی علل المفاصل و النقرس و عرق النسا که محور اصلی این گفت وگو است، درباره بیماری های بندها و نقرس و عرق النسا است. این اثر دارای بیست و دو بخش است. همچنین کتاب فی القولنج، همراه با رساله فی القولنج ابن سینا هم که اینجانب به پارسی برگرداندم و با همیاری مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در سال 1385 به چاپ رسید. از دیگر کتاب های مهم رازی الفصول است که از سوی موزه تاریخ علوم پزشکی ایران وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران در 1384 منتشر شد.

در اقع رازی در میان پزشکان دنیا، ششمین اندیشمندی بوده است که درباره فیزیولوژی، آسیب شناسی و بیماری بندگاه (مفصل) کتابی جداگانه نوشته است. پیش از او بقراط و روفس در این زمینه کتابی داشته اند که رازی از کتاب المفاصل بقراط و کتاب فی اوجاع المفاصل روفوس در کتاب الحاوی نقل قول هایی آورده است.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران